Utrecht Utopia

Irene Verhiel (1990)
De Gelderlander, 27 March

Als de kunstenaars het voor het zeggen hadden.

Het zou zo mooi kunnen zijn ..... In het Centraal Museum te Utrecht werd onlangs de tentoonstelling 'Onvoltooid Tegenwoordige Tijd' geopend. Een expositie van imaginaire projecten over hoe Utrecht er uit zou kunnen zien. Imaginair, want de ideeën zijn er wel, maar ze zullen niet gerealiseerd worden. Madeleine van Lennep, secretaris van de adviescommissie voor de kunsten en coördinatrice van het opdrachtenbeleid, over het wat, hoe en waarom.

Een toerist die Utrecht per trein bezoekt, wordt geïmponeerd door de enorme spiegelglazen werkfabrieken van Rabo en andere firma's. Vervolgens verdwaalt hij gegarandeerd in Hoog Catharijne, winkelhart van Nederland. Als hij op goed geluk de juiste uitgang vindt, komt deze argeloze vreemdeling via een wirwar van steegjes toch nog in de oude binnenstad terecht.
Hoe zo'n stad er uit zou zien als de kunstenaars het voor het zeggen hadden ... Daar was de adviescommissie voor de kunsten ook benieuwd naar.
Zij nodigde vijftien kunstenaars uit hun fantasie op de stad los te laten, zonder dat deze daarbij hoefden te letten op voorwaarden van realiseerbaarheid of materiaal. Om de ideeënvorming niet te ondermijnen, werd de mogelijke uitvoering van de voorstellen totaal uitgesloten. Daarom werd ook gesproken van 'imaginaire projecten'.
Over de keuze van de kunstenaars zegt Madeleine van Lennep: "Alle kunstenaars zijn gekozen vanwege hun kunstenaarschap. Met z'n vijftienen representeren ze een brede groep. Er zijn jonge en oude kunstenaars, binnen- en buitenlandse, gevestigde en ongevestigde, en ieder heeft zijn eigen kunstopvattingen. Het is een body zonder overkill."

Tweeledig
De opdracht die de kunstenaars kregen was tweeledig: "Maak een beeldend kunst-plan voor de stad en geef aan hoe dat voorstel in de context van een tentoonstelling kan worden gepresenteerd."
Iedere kunstenaar ging op zijn eigen wijze met deze opdracht aan de slag. Madeleine: "Sommige kozen de totale stad als uitgangspunt, andere slechts één vierkante meter. Eén kunstenaar gaf nog geen concrete stadsplek aan, want die plaats moest voor hem nog ontstaan. De enige kunstenaar uit Utrecht, Johan Wagenaar, koos met het uitgebrande gebouw voor Kunst en Wetenschappen een plek die nu al niet meer bestaat."
Opvallend is dat de kunstenaars de stad Utrecht toch op soortgelijke wijze beleefden, allen als argeloze vreemdelingen. Hoog Catharijne en het Griftpark-Gifpark in het centrum van de stad zijn regelmatig terugkerende uitgangspunten voor ideeën. Met hun imaginaire projecten geven de kunstenaars zo ook hun visie op wat er mis is in zo'n stad als Utrecht.
Op de tentoonstelling 'Onvoltooid Tegenwoordige Tijd' presenteren zij hun ideeën. Madeleine: "Het is O.T.T. want de kunstwerken zullen niet gerealiseerd worden, onvoltooid blijven, maar tegelijkertijd zijn die ideeën er nu, ze zijn tegenwoordige tijd."
Doel van dit experimentele project O.T.T. is vooral een belangrijke bijdrage leveren aan de actuele discussie over de toepassing van kunst in de gebouwde omgeving.
Openbare kunstwerken komen altijd in opdracht tot stand. Een opdrachtgever vindt dat een bepaalde plek in de stad wat opfleuring nodig heeft. Bovendien is er geld, dus wordt een kunstenaar gevraagd op die plek 'iets moois' neer te zetten. Aan dat moois is echter wel een breed pakket van randvoorwaarden verbonden, van beeldende, materiële, financiële of stedebouwkundige aard. De vraag rijst dan naar de artistieke vrijheid van de kunstenaar. Wordt zijn creatief vermogen niet teveel ingeperkt door deze randvoorwaarden?
Madeleine: "Interessant is de vraag in hoeverre die volledige vrijheid voor de kunstenaar zin heeft. De randvoorwaarden zijn misschien niet zo beperkend, maar juist ook inspirerend."
"Ook de vraag naar wat er zou gebeuren als bepaalde voorstellen inderdaad gerealiseerd zouden worden, is boeiend. Hoe onconventioneler de voorstellen, des te meer storm er zal ontstaan."
Natuurlijk leeft er bij de kunstenaars de stille wens dat er toch wat met hun idee gebeurt. "Als je in je werk gelooft wil je dat ook. De expositie is een eerste stap in de richting. Nu de ideeën op een dergelijke manier zijn vorm gegeven, hebben de opdrachtgevers er meer oog voor. Als de ideeën eerst geopperd waren, waren ze vermoedelijk meteen onder de tafel geschoven."

Utrecht Utopia
Ja, en wat is er dan wel op de die tentoonstelling te zien. Dat is het beste te vertellen aan de hand van de 'ontdekkingen' van de toerist die dit Utrecht Utopia nadert.
Een toerist die Utrecht per trein bezoekt, wordt gemponeerd door twee reusachtige omgekeerde sektglazen, de nieuwe behuizing van het consumptieparadijs Hoog Catharijne. Een idee van de Duitser Albert Hien, die zijn kritiek verpakt in humor. De glazen lijken misschien een visioen uit Luilekkerland, maar omgekeerd zijn ze eerder een teken van verveling en overvloed. In het oude stadscentrum plaatst Hien een ring van 'Follies', musea tot groteske vormen opgeblazen. Het Scheepvaartmuseum is een schip, het zoölogisch museum een stierekop en het kostuummuseum een gigantische jurk. Een parodie op de technische vooruitgang.
Als de toerist aan deze 'Zona del Consumo' ontsnapt is, belandt hij via een wirwar van steegjes in de binnenstad. Egied Simons wijst hem daar de weg. Hij plaatst 35 meter hoge staalconstructies rond de diverse huizenblokken in de stadsplattegrond. Zo creëert hij een ruimtelijk straatbeeld, een beeld dat ontbreekt als de toerist alleen zijn stadskaart volgt.
In het stadscentrum ligt ook het Griftpark, het grootste park van de stad dat overschaduwd wordt door de spookachtige afwezigheid van mensen. In Utrecht Utopia treft de vreemdeling er het multifunctionele huis van Joep van Lieshout aan, geheel vervaardigd van terrastegels en kratjes Dommelsch bier. Van Lieshout voegt deze elementen bij elkaar omdat ze eenvoudigweg dezelfde afmetingen bezitten. Hij kiest altijd voor no nonsense, helderheid, rationaliteit.
Of misschien staat er in dit park de indrukwekkende spiraalvormige toren die Marius Boender bedacht. Het is een nieuwe vorm voor een begraafplaats. De muur bestaat uit grafstenen, door alle nabestaanden op eigen wijze ingekleurd. Een goede plaats voor meditatie.
Als de kunstenaars het voor het zeggen hadden ...

'O.T.T.', Centraal Museum, Agnietenstraat 1, Utrecht. Bij het project verscheen ook een rijk geïllustreerde publicatie waarin de kunstenaars hun idee?n toelichten; prijs f 29,50.